Người Việt kiều này viết khá chuẩn, đầy đủ. Nội dung phản ánh sự hiểu biết của người sống tại Canada. Hành văn cực kỳ dễ hiểu, súc tích và rõ ràng.
Nói chuyện về Canada
Canada! Bạn biết và hiểu gì về đất nước này. Đối với bạn đây là một nước tư bản hay là xã hội chủ nghĩa? Hình như Canada, cũng giống như nhiều nước ở phương Tây: tư bản! Tất cả đều là tư bản! Bạn nghĩ vậy đúng không? Tôi nghĩ, ta gọi phóng đại như vậy để dễ phân biệt trắng đen chứ làm gì có một nước nào xứng đáng với danh hiệu “một nước tư bản thuần tuý,” dù chúng ta có thể bảo nước Mỹ là một trong những nước tư bản nhất. Và, tôi cho rằng Việt Nam ngày hôm nay cũng rất là tư bản, so với Canada, hay nói một cách khác: Xã hội Canada có nhiều yếu tố xã hội chủ nghĩa không kém gì xã hội Việt nam.
Đúng vậy, tại Canada, trường học, công viên, thư viện, đường xá, hệ thống cống rãnh, hệ thống công an, phòng cháy chữa cháy, bưu điện, nhà tù, bệnh viện, đài truyền hình, truyền thanh quốc gia CBC, công ty xe lửa Via Rail, nhà máy điện hạt nhân, nhà máy thuỷ điện, các phi trường, hải cảng, hệ thống xe điện ngầm, xe buýt chạy trong phố, hệ thống đường bộ,…… tất cả đều là quốc doanh, tức do nhà nước Canada làm chủ. Cách đây khoảng 10 năm, vì túng tiền nên chính phủ đã bán một số công ty lớn như: công ty chuyên chở đường sắt Canadian National, hệ thống đường sắt toàn Canada, công ty xăng dầu Petro-Canada và công ty hàng không Air Canada. Chính phủ liên bang làm chủ một số công ty, chính phủ tỉnh và chính phủ thành phố cũng như vậy, và, lẽ đương nhiên là Canada cũng có một vài công ty “Vinashin” hay vòi tiền chính phủ.
Tôi thấy, những năm qua, dù xã hội Việt nam còn nghèo khó nhưng vẫn thích chọn đi theo con đường tư bản hoá: trường học, bệnh viện không còn miễn phí. Trong khi nước Mỹ giàu có thì cứ hăm he sẽ thực hiện cho bằng được một hệ thống y tế miễn phí như là của Canada cho tầng lớp người nghèo được nhờ – 40-50 triệu người chứ ít oi gì, nhưng những công ty bảo hiểm đâu có vui. Tư bản hoá giáo dục, y tế – tội cho người nghèo!
Ngoài ra, Canada còn có hệ thống bảo hiểm thất nghiệp, hệ thống trợ cấp cho người có thu nhập thấp hay không có thu nhập. Thực ra, người Việt chúng ta hưởng được rất nhiều lợi ích từ những chương trình xã hội – ai cũng được chính phủ giúp trong thời gian đầu và sau này nữa vào những khi bạn bị nghèo. Bạn thấy chưa, nhà nước Canada xứng đáng được gọi là nhà nước xã hội chủ nghĩa, và nhà nước Việt Nam có tư tưởng tư bản. Rõ ràng, chính phủ Việt nam càng ngày càng muốn bớt việc. Muốn giống nước Mỹ chắc? Không khéo sẽ có lúc nhà tù cũng tư hữu luôn như ở Mỹ.
Nước Mỹ bị mang tiếng muôn đời vì vụ diệt chủng dân da đỏ và vụ đầy đọa người da đen hơn 3 thế kỹ, trong khi Canada thiết lập đường dây giúp người nô lệ bắc tiến, cũng như lập những trạm ứng cứu, tạo phương tiện di tản,… Giúp người da đen như vậy nhưng chắc vì bị ảnh hưởng bởi Mỹ mà Canada cũng chọn tháng Hai làm “tháng di sản về văn hoá da đen” (Black Heritage Month) với nhiều hoạt động có lợi cho người da đen do chính phủ đài thọ tiền bạc. Người da đỏ ở Canada được đối xử tử tế hơn ở Mỹ. Dĩ nhiên, người thổ dân có nhiều quyền lợi đăc biệt: đi học hậu trung học miễn phí, không phải trả thuế, không phải trả tiền làm răng, muốn làm ăn thì luôn được chính phủ hộ trợ tiền bạc và cố vấn. Rãi rác khắp nước có khoảng 200 khu tự trị lớn nhỏ. Những đường dây buôn người hay di dân lậu, nhất là của người Tàu (Snakehead), thường đưa người vào đất Mỹ xuyên qua một số những lãnh thổ đặc biệt này.
Canada là nước có chính sách cởi mở nhất, liên quan đến dân di trú, nhất là về truyền thống tôn giáo, ví dụ, tại tỉnh Ontario người phụ nữ hồi giáo có quyền chụp hình bằng lái xe với bộ đồ đen truyền thống – chỉ để lộ 2 con mắt. Người đàn ông Sikh (Ấn Độ) có quyền đội turban và mang con dao “kirpan” tại mọi nơi công cộng hay của chính phủ. Tại sao Canada tôn trọng quá đáng như vậy? Tại vì ngày xưa giáo hội Công giáo, Tin Lành, Anh giáo, … có rất nhiều quyền lợi nên trong hiến pháp đã có ghi rõ sự tôn trọng tuyệt đối, đối với sự tự do tín ngưỡng.
Thế giới hay cho rằng Mỹ là nước tạp chủng nhất nởi vậy mới có tên “Hiệp Chủng Quốc Hoa Kỳ” nhưng thật ra đến Canada bạn sẽ thấy sự tạp chủng của Canada hiện ra rõ ràng tại mọi thành phố lớn như Toronto, Montreal, Ơttawa, Vancouver, Winnipeg. Ra đường, đi học, đi làm, vào shopping; tại downtown, ở ngoài ô, chổ nào cũng toàn là dân gốc di trú, dân da màu. Vài thế hệ nữa chắc sẽ rất khó bắt gặp người có bộ tóc rất “blond” ở ngoài đường. Tại các vùng như Toronto và Vancouver, mỗi nơi có cả chục khu phố Tàu và cả trăm khu shopping mà cơ sở thương mại của người Tàu chiếm đa số. Học sinh Tàu và Hàn Quốc chiếm gần 1/2 số học sinh các trường đại học nỗi tiếng của Canada. Vâng, sự tạp chủng của Canada dễ nhận thấy và hiện diện rõ ràng ở mọi nơi hơn xứ Mỹ.
Mỹ và Canada rất gần gũi về nhiều mặt, ví dụ, đây là nơi mà Tổng thống hay Thủ tướng chọn đi thăm cho chuyến xuất ngoại đầu tiên; FBI chỉ nhận nhân viên có gốc Mỹ hay Canada từ nhiều đời. Đã có lúc Canada nhờ Mỹ trông coi bầu trời và vùng biển thuộc phía bắc của đất nước, bởi vậy, cách đây 7-8 năm, Canada tuyên bố chủ quyền toàn bộ lãnh hải, lãnh thổ phía bắc, thì Mỹ không chịu công nhận và vẫn cho tàu chiến đi từ Đại Tây Dương qua Thái Bình Dương xuyên qua lãnh hải của Canada. Mỹ còn luôn dụ dỗ Canada ký vào hiệp ước cùng xây một hệ thống phòng thủ không gian cho cả hai nước. Về thương mại, 2 nước trao đối hàng năm một lượng hàng trị giá 600 tỉ US (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2089.htm – Năm 2008, Mỹ xuất lên canada 264.2 tỉ, còn Canada xuất qua Mỹ 347.9 tỉ ) và 75% hàng xuất khẩu của Canada nhập vào Mỹ. Chính vì bị lệ thuộc quân sự, kinh tế quá nhiều vào Mỹ mà Canada thỉnh thoảng bị Mỹ bắt nạt, xem như nước chư hầu hay thỉnh thoảng bị gây khó dễ cho việc nhập khẩu một số mặt hàng một cách vô lý.
Vì đất nước quá rộng, dân lại thưa nên đi qua Mỹ đối với nhiều người dễ hơn, tiện hơn là đi đến một thành phố lớn, một vùng khác, một trường đại học lớn của Canada. Qua Mỹ học đại học, bên đó làm việc kiếm tiền nhiều hơn, thời tiết ấm hơn là những động lực cho cuộc nam tiến. Mỗi năm có 20-30 ngàn người qua Mỹ, trong khi chỉ có khoảng một nữa số đó người từ Mỹ đến sống tại Canada. Bởi vậy, hầu hết nhân tài, chất xám, tài tử, ca sĩ, người thành danh,.. …cứ chảy mãi sang Mỹ, cho dù Toronto được mệnh danh là North Hollywood và đa số các danh hài trong các show, phim… Mỹ đều nổi danh sau khi tham dự lễ hội “Just for laugh” tổ chức hàng năm tại Montreal. À, cậu nhí Justin Bieber đã nam tiến rồi đó!
Ngày nay, 80-90% công việc trong chính phủ Canada và vài chính phủ tỉnh, rơi vào tay người gốc Quebec, vì họ biết cả tiếng Anh lẫn Pháp – họ còn được lương cao hơn vì biết 2 ngôn ngữ chính. Luật còn qui định: “ai muốn làm chỉ huy (superviser, team leader, manager) thì phải biết 2 ngôn ngữ”. Hầu hết các tỉnh cũng đều công nhận tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức của tỉnh. Những nhân viên cao cấp tại các công ty lớn vẫn phải tự hoặc phải chịu tốn thì giờ ráng học tiếng Pháp để có thể tiếp xúc với những nhân sự cao cấp người Quebec (những người biết giỏi tiếng Anh nhưng nhất quyết đòi giao thiệp bằng tiếng Pháp). Nên nhớ là họ chỉ áp dụng chiêu này với người Canada, chứ đối với người Mỹ và ai khác thì họ hênh hoang khoe “Đa số người Quebec giỏi tiếng Anh” để câu các nhà đầu tư và du khách.
Tuy nhiên, tình hình ngôn ngữ trong tỉnh Quebec thì khác. Đã có thời cấm mọi bảng hiệu commercial bên ngoài, nơi công cộng, viết bằng một thứ tiếng khác – không phải là tiếng Pháp. Nay thì chỉ cần viết tiếng Pháp to ít nhất gấp 2 lần các thứ tiếng khác là được, bên trong tiệm thì phải bình đẳng giữa tiếng Pháp và ngôn ngữ khác nhưng đâu có mấy ai muốn tạo sự chú ý cho đám cảnh sát ngôn ngữ hay đám người Quebec quá khích, bởi vậy, hiếm thấy tiếng Anh ở Quebec. Nhân viên làm trong nghành phục vụ: nhà hàng, tiệm bán quần áo… bắt buộc phải biết tiếng Pháp để giao thiệp với khách hang. Nhân sự trong ban điều hành công ty hay trong văn phòng cũng phải tuân theo bảng qui định của chính phủ về tỉ lệ người biết tiếng Pháp so với tổng số người làm việc trong các văn phòng thuộc những công ty Mỹ, Canada hay quốc tế. Đã có thời dân gốc Anh và gốc di trú rất ngán sợ mấy ông cảnh sát ngôn ngữ viết giấy phạt hay đòi đóng cửa tiệm/công ty. Mà nói về việc phạt thì nhiều cảnh sát Quebec (bị mang tiếng) thích tìm phạt những xe mang bản số tỉnh khác – bản số Mỹ thì OK.
Kể ra, về mặt gành giựt công ăn việc làm, muốn đồng hoá các giống dân khác và muốn kiểm soát nền kinh tế của mình, thì người Quebec hơi chậm so với người Khmer. Ừ, người Khmer làm hơi vội và tàn nhẫn hơi nhiều đối với Việt kiều bên nớ. Người Quebec có thực lực nhưng họ làm chậm, họ đi từng bước một cách chắc chắn, họ cân nhắc cẩn thận giữa cái lợi và cái hại – họ nhìn xa. Họ còn sợ động đến cái đám tư bản Mỹ, tư bản quốc tế nữa chứ. Và, đúng vậy, mỗi lần Quebec có chính sách khó dễ mới hay có cuộc trưng cầu dân ý về việc tách ra khỏi Canada, là mỗi lần người thích tiếng Anh, nhân tài, và nhiều công ty quốc tế lủ lượt kéo nhau chạy xuống Toronto, bye bye Q!
Ở Mỹ thì có người da đen, còn ở Canada có người Pháp Quebec, họ khai thác tối đa những vụ việc bị hiếp đáp trong lịch sử để đấu tranh, để đòi thêm quyền lợi và để vươn lên Bằng hay Hơn người: đấu tranh cho quyền thiểu số của họ tại Canada và đấu tranh cho quyền đa số của họ tại Quebec. Đa số người Quebec có hoài bão ráng đem lại quyền lợi cho Quebec càng nhiều, làm việc cho chính phủ Canada mà lòng cứ nghĩ đến Quebec, đến đấu tranh, đến cái ấm ức ngày xưa – người nào mà không biết cái phương châm của Quebec: “Je me souviens!” (Tôi nhớ!) Thấy chưa, họ nhắc nhở với nhau ráng “nhớ”. Vậy, Canada phải ráng làm cho họ xí xoá, ráng làm cho họ quên chứ có cách gì hay hơn – bạn mách tôi nghe xem.
Ngày nay, Quebec không chỉ được xem là một xã hội đặt thù mà còn được Thủ tướng Canada công nhận Quebec là một quốc gia. Trong quốc hội Canada còn có sự hiện diện (gần 20 năm rồi) của một đảng tên Bloc Quebecois. Mục đích của đảng này là gây chia rẽ Canada nhằm thủ lợi cho Quebec hay có mặt để mà đòi hỏi thêm quyền lợi, thêm tiền bạc cho Quebec.
Nhờ yếu tố yêu đồng bào, yêu nước, yêu văn hoá Quebec; tinh thần chủ nhà; tinh thần đấu tranh đòi công bằng; được lồng một cách khéo léo, tinh tế, có bài bản vào chương trình giáo dục, báo chí. Nhờ Quebec luôn luôn có những lãnh đạo biết làm gương tốt và bản chất con người Quebec được giáo dục, được đào tạo có ý thức cao, ngày nay, người Pháp ở Quebec là một dân tộc rất đáng nễ. Từ khi Celine Dionne và ông chủ của Cirque Du Soleil (hiện đang thao túng toàn nghệ sĩ xiết số một trên thế giới) đột nhập được vào xã hội thì ảnh hưởng Quebec đối với kỹ nghệ giải trí Mỹ càng tăng và nhân tài Quebec xuất hiện mỗi ngày một đông ở Las Vegas, ở Mỹ.
Vâng, Quebec rất mạnh khi đối phó với những vấn đề quá lố liên quan đến những văn hoá khác, tín ngưỡng khác. Vâng, Quebec là nơi đầu tiên ra luật: người phụ nữ muốn được phục vụ tại những cơ sở công quyền thì phải mở khăn che mặt ra, kể cả khi đến trường. Không được che mặt, che đầu, mang dao (kirpan) khi thi đấu thể thao. Không được mang dao kirpan vào trường học. Ngoài ra, mọi sản phẩm trưng bày hay buôn bán tại Quebec phải có đầy đủ tin tức về nó được ghi bằng tiếng Pháp.
Dù có thể nói được tiếng Anh giỏi nhưng câu nói đầu tiên mà Người Pháp gốc Quebec mở miệng với bất cứ người nào chưa quen biết luôn là một câu tiếng Pháp – họ mặc nhiên xem như bạn phải biết tiếng Pháp và họ tạo cho bạn cảm giác mắc cở nếu không biết. Ngay tại thủ đô Ottawa (và những vùng biên giới với Quebec), nơi người Quebec chỉ chiếm chừng 1/4, càng ngày càng có nhiều người mặc nhiên xổ “bonjour” và một tràng Pháp ngữ với người lạ khi cần giao tiếp.
Ý tôi muốn nói là họ dạn dĩ, họ tận dụng cái thế thượng phong (biết tiếng Pháp) của họ để áp đảo tinh thần và tạo cớ cho việc “Pháp” hoá xã hội từ từ – đúng vậy, nhiều business ở Ottawa và những thành phố có đông dân gốc Quebec đã bắt đầu thuê nhân viên biết tiếng Pháp và sa thải từ từ những người không biết. Cách đây 30 năm trước làm gì có những chuyện như thế này xảy ra, ngay cả trên đất của Quebec! Vậy, tôi mới bảo người Quebec mới thật sự là người chủ của đất nước này và người Canada nễ sợ và luôn chìu lòng họ cũng giống như người Mỹ Trắng đối với người Mỹ Đen vậy.
Người Việt ở MTL còn có cách ăn mặt, cư xữ, phong cách rất Tây (positively) và nếp sống rất lành mạnh, đa số biết cả hai sinh ngữ, ít bị mất gốc so với mọi nơi khác trên thế giới. Tại sao ít bị…? Tại vì sự thành công tạo cho họ sự tự hào, hãnh diện về gia đình, cộng đồng, ngôn ngữ và nguồn cội. Cũng nên nhắc thêm là, trước 4/1975 đã có 2-4 trăm sinh viên VIệt Nam đang du học tại Canada (Quebec); vào năm 1975 và 1976 đã có 5600 người Việt xin đến Canada từ Mỹ và châu Âu, châu Á – họ thuộc thành phần khá của Miền Nam: có học cao, hấp thụ văn hóa Pháp, giỏi tiếng Pháp, biết sơ sơ hay không biết tiếng Anh. Hơn 95% số người thuộc đợt di cư đầu tiên này đã chọn MTL làm quê hương thứ hai.
Đợt di dân thứ nhì xảy ra vào năm 1979 và gần suốt thập niên 80, trong số này khoảng một nữa là người Việt gốc Hoa. Từ trại tị nạn người Hoa chỉ muốn đi Toronto, nơi đã có đông người Tàu, trong khi đó, người đại diện cho Ontario trong phái đoàn khẩu vấn Canada thì cũng thích nhận người gốc Hoa hơn. Thời đó MTL (Quebec) nổi tiếng hơn Toronto (Ontario) rất nhiều đối với nước ta, nơi có ảnh hưởng văn hoá Pháp – ai học tiếng Pháp đều biết cuốn “Cour de Langue” nói về gia đình ông Vincent ở tận MTL, Canada. Bởi vậy người Việt thích chọn MTL và người đại diện cho Quebec cũng có vẻ thích người Việt gốc Việt hơn – chắc tại vì họ đã có kinh nghiệm tốt với đợt người Việt đầu tiên.
Đầu thập niên 80, ở Montreal đã đông người Việt, hội chợ Tết lúc nào cũng 8-10 ngàn người tham dự, nhưng lúc đó ở Toronto ít gặp người Việt lắm, toàn Tàu Việt không à – hội chợ Tết Toronto vào các năm 85-86 chỉ có vài ngàn người dự. Bây giờ, lai rai vẫn có người Việt dọn xuống Ontario từ Quebec – chắc chắn Ontario đã có đông Việt kiều hơn từ lâu. Có khoảng 160 ngàn người Việt sống tại Canada: khoảng 30-40 ngàn người ở MTL và Toronto khoảng 60-70 ngàn, kể luôn người gốc Hoa.
Báo chí trong nước và người Việt trên thế giới thích kể luôn người Việt gốc Hoa, dù là sau nhiều chục năm sống trong môi trường mới không liên quan gì đến Việt, đa số đã trở thành người Tàu chân chính (không những chỉ ở Canada mà ở Mỹ và những nước khác cũng vậy). Tôi thấy người gốc Hoa thế hệ sau này ở Việt Nam được lắm, chứ không giống thế hệ xưa. Ngày xưa, trước 4/75 người Hoa chỉ biết đến cộng đồng Tàu, họ có phố riêng, bệnh viện riêng, bạn bè riêng, sinh hoạt riêng, trường riêng – lên đại học thì đi học ở Đài Loan. Bởi vậy, đa số có kiến thức yếu kém về tiếng Việt, văn hoá và bản sắc Việt. Hiện nay, ở nước ngoài có một số người Việt gốc Hoa dù rất thành đạt trong kinh doanh nhưng họ vẫn luôn cho rằng họ là người Việt – những người này có cuộc sống rất gần gũi với người Việt và hay quan tâm tới chuyện ở quê nhà.
Canada và Mỹ có truyền thống tổ chức đám tang thật lớn cho cảnh sát hay lính cứu lửa hy sinh khi thi hành nhiệm vụ – những nghề này lương cao, nhiều bổng lộc, nhưng ít có người Việt vì ít người đạt tiêu chuẩn. Cách nay 10 tháng đã có chiến sĩ Vũ Phạm bị gục ngã. Suốt gần tuần lễ, mọi phương tiện báo chí, TV, radio, liên tục nói về Vũ Phạm. Này nhé! Đám tang có nhiều ngàn đồng đội cảnh sát từ nhiều nơi tai đất Bắc Mỹ kéo về tham dự – dĩ nhiên họ mặc đồng phục và đi đứng theo đội hình với cờ quạt đủ màu sắc. Vũ Phạm sống ở thành phố nhỏ, lại đóng góp tài năng và sức lực nhiều cho cộng đồng cư dân địa phương, vì vậy, business tại thị trấn đó đã đóng cửa vào giờ tang lễ để mọi người dân có thể dự tang.
Một sự mất mát, nhưng, hy vọng nó có thể tạo được ảnh hưởng tâm lý tốt (chút ít thôi!) về người Việt trên toàn cỏi Canada, nhất là, trong quá khứ người Việt thường được báo chí “thương”. Không thương sao được khi người Việt chơi súng thật với nhau hay người Việt trồng cỏ bị bắt là mấy ông báo chí thoải mái nhân dịp này để vinh danh nguồn gốc thủ phạm – đụng đến những sắc tộc mạnh khác thì họ hay lơ qua cái nguồn gốc, tại vì sợ bị chụp cho cái mủ “kỳ thị”. Những sắc tộc khác, đa số, chưa có người hùng như Vũ Phạm được vinh danh. Vậy mới buồn rất ít mà hãnh diện thì nhiều (vì tôi đâu quen với bạn Vũ Phạm).
Đúng vậy, tại Canada, trường học, công viên, thư viện, đường xá, hệ thống cống rãnh, hệ thống công an, phòng cháy chữa cháy, bưu điện, nhà tù, bệnh viện, đài truyền hình, truyền thanh quốc gia CBC, công ty xe lửa Via Rail, nhà máy điện hạt nhân, nhà máy thuỷ điện, các phi trường, hải cảng, hệ thống xe điện ngầm, xe buýt chạy trong phố, hệ thống đường bộ,…… tất cả đều là quốc doanh, tức do nhà nước Canada làm chủ. Cách đây khoảng 10 năm, vì túng tiền nên chính phủ đã bán một số công ty lớn như: công ty chuyên chở đường sắt Canadian National, hệ thống đường sắt toàn Canada, công ty xăng dầu Petro-Canada và công ty hàng không Air Canada. Chính phủ liên bang làm chủ một số công ty, chính phủ tỉnh và chính phủ thành phố cũng như vậy, và, lẽ đương nhiên là Canada cũng có một vài công ty “Vinashin” hay vòi tiền chính phủ.
Tôi thấy, những năm qua, dù xã hội Việt nam còn nghèo khó nhưng vẫn thích chọn đi theo con đường tư bản hoá: trường học, bệnh viện không còn miễn phí. Trong khi nước Mỹ giàu có thì cứ hăm he sẽ thực hiện cho bằng được một hệ thống y tế miễn phí như là của Canada cho tầng lớp người nghèo được nhờ – 40-50 triệu người chứ ít oi gì, nhưng những công ty bảo hiểm đâu có vui. Tư bản hoá giáo dục, y tế – tội cho người nghèo!
Ngoài ra, Canada còn có hệ thống bảo hiểm thất nghiệp, hệ thống trợ cấp cho người có thu nhập thấp hay không có thu nhập. Thực ra, người Việt chúng ta hưởng được rất nhiều lợi ích từ những chương trình xã hội – ai cũng được chính phủ giúp trong thời gian đầu và sau này nữa vào những khi bạn bị nghèo. Bạn thấy chưa, nhà nước Canada xứng đáng được gọi là nhà nước xã hội chủ nghĩa, và nhà nước Việt Nam có tư tưởng tư bản. Rõ ràng, chính phủ Việt nam càng ngày càng muốn bớt việc. Muốn giống nước Mỹ chắc? Không khéo sẽ có lúc nhà tù cũng tư hữu luôn như ở Mỹ.
Nước Mỹ bị mang tiếng muôn đời vì vụ diệt chủng dân da đỏ và vụ đầy đọa người da đen hơn 3 thế kỹ, trong khi Canada thiết lập đường dây giúp người nô lệ bắc tiến, cũng như lập những trạm ứng cứu, tạo phương tiện di tản,… Giúp người da đen như vậy nhưng chắc vì bị ảnh hưởng bởi Mỹ mà Canada cũng chọn tháng Hai làm “tháng di sản về văn hoá da đen” (Black Heritage Month) với nhiều hoạt động có lợi cho người da đen do chính phủ đài thọ tiền bạc. Người da đỏ ở Canada được đối xử tử tế hơn ở Mỹ. Dĩ nhiên, người thổ dân có nhiều quyền lợi đăc biệt: đi học hậu trung học miễn phí, không phải trả thuế, không phải trả tiền làm răng, muốn làm ăn thì luôn được chính phủ hộ trợ tiền bạc và cố vấn. Rãi rác khắp nước có khoảng 200 khu tự trị lớn nhỏ. Những đường dây buôn người hay di dân lậu, nhất là của người Tàu (Snakehead), thường đưa người vào đất Mỹ xuyên qua một số những lãnh thổ đặc biệt này.
Canada là nước có chính sách cởi mở nhất, liên quan đến dân di trú, nhất là về truyền thống tôn giáo, ví dụ, tại tỉnh Ontario người phụ nữ hồi giáo có quyền chụp hình bằng lái xe với bộ đồ đen truyền thống – chỉ để lộ 2 con mắt. Người đàn ông Sikh (Ấn Độ) có quyền đội turban và mang con dao “kirpan” tại mọi nơi công cộng hay của chính phủ. Tại sao Canada tôn trọng quá đáng như vậy? Tại vì ngày xưa giáo hội Công giáo, Tin Lành, Anh giáo, … có rất nhiều quyền lợi nên trong hiến pháp đã có ghi rõ sự tôn trọng tuyệt đối, đối với sự tự do tín ngưỡng.
Thế giới hay cho rằng Mỹ là nước tạp chủng nhất nởi vậy mới có tên “Hiệp Chủng Quốc Hoa Kỳ” nhưng thật ra đến Canada bạn sẽ thấy sự tạp chủng của Canada hiện ra rõ ràng tại mọi thành phố lớn như Toronto, Montreal, Ơttawa, Vancouver, Winnipeg. Ra đường, đi học, đi làm, vào shopping; tại downtown, ở ngoài ô, chổ nào cũng toàn là dân gốc di trú, dân da màu. Vài thế hệ nữa chắc sẽ rất khó bắt gặp người có bộ tóc rất “blond” ở ngoài đường. Tại các vùng như Toronto và Vancouver, mỗi nơi có cả chục khu phố Tàu và cả trăm khu shopping mà cơ sở thương mại của người Tàu chiếm đa số. Học sinh Tàu và Hàn Quốc chiếm gần 1/2 số học sinh các trường đại học nỗi tiếng của Canada. Vâng, sự tạp chủng của Canada dễ nhận thấy và hiện diện rõ ràng ở mọi nơi hơn xứ Mỹ.
Mỹ và Canada rất gần gũi về nhiều mặt, ví dụ, đây là nơi mà Tổng thống hay Thủ tướng chọn đi thăm cho chuyến xuất ngoại đầu tiên; FBI chỉ nhận nhân viên có gốc Mỹ hay Canada từ nhiều đời. Đã có lúc Canada nhờ Mỹ trông coi bầu trời và vùng biển thuộc phía bắc của đất nước, bởi vậy, cách đây 7-8 năm, Canada tuyên bố chủ quyền toàn bộ lãnh hải, lãnh thổ phía bắc, thì Mỹ không chịu công nhận và vẫn cho tàu chiến đi từ Đại Tây Dương qua Thái Bình Dương xuyên qua lãnh hải của Canada. Mỹ còn luôn dụ dỗ Canada ký vào hiệp ước cùng xây một hệ thống phòng thủ không gian cho cả hai nước. Về thương mại, 2 nước trao đối hàng năm một lượng hàng trị giá 600 tỉ US (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2089.htm – Năm 2008, Mỹ xuất lên canada 264.2 tỉ, còn Canada xuất qua Mỹ 347.9 tỉ ) và 75% hàng xuất khẩu của Canada nhập vào Mỹ. Chính vì bị lệ thuộc quân sự, kinh tế quá nhiều vào Mỹ mà Canada thỉnh thoảng bị Mỹ bắt nạt, xem như nước chư hầu hay thỉnh thoảng bị gây khó dễ cho việc nhập khẩu một số mặt hàng một cách vô lý.
Vì đất nước quá rộng, dân lại thưa nên đi qua Mỹ đối với nhiều người dễ hơn, tiện hơn là đi đến một thành phố lớn, một vùng khác, một trường đại học lớn của Canada. Qua Mỹ học đại học, bên đó làm việc kiếm tiền nhiều hơn, thời tiết ấm hơn là những động lực cho cuộc nam tiến. Mỗi năm có 20-30 ngàn người qua Mỹ, trong khi chỉ có khoảng một nữa số đó người từ Mỹ đến sống tại Canada. Bởi vậy, hầu hết nhân tài, chất xám, tài tử, ca sĩ, người thành danh,.. …cứ chảy mãi sang Mỹ, cho dù Toronto được mệnh danh là North Hollywood và đa số các danh hài trong các show, phim… Mỹ đều nổi danh sau khi tham dự lễ hội “Just for laugh” tổ chức hàng năm tại Montreal. À, cậu nhí Justin Bieber đã nam tiến rồi đó!
*
Nói về Canada thì không thể không nói về Quebec. Không phải người Anh mà là người Pháp khám phá ra vùng đất Canada này, kể thêm luôn 2/3 của đất Mỹ ngày nay. Tuy nhiên, vì thua trận trong cuộc chiến tranh Anh-Pháp ở châu Âu, nên Pháp phải nhường lại vùng New France, trong đó có Quebec, cho Anh. Như vậy, Quebec đã giống như một vùng thuộc địa của Anh. Mau mắn thay, nhà thờ của người Quebec đã giúp giữ gìn tiếng Pháp, văn hoá Pháp và duy trì sự đoàn kết giữa người Pháp Quebec với nhau. Người Anh không theo công giáo nên họ có hệ thống nhà thờ riêng. Ngày nay, 80-90% công việc trong chính phủ Canada và vài chính phủ tỉnh, rơi vào tay người gốc Quebec, vì họ biết cả tiếng Anh lẫn Pháp – họ còn được lương cao hơn vì biết 2 ngôn ngữ chính. Luật còn qui định: “ai muốn làm chỉ huy (superviser, team leader, manager) thì phải biết 2 ngôn ngữ”. Hầu hết các tỉnh cũng đều công nhận tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức của tỉnh. Những nhân viên cao cấp tại các công ty lớn vẫn phải tự hoặc phải chịu tốn thì giờ ráng học tiếng Pháp để có thể tiếp xúc với những nhân sự cao cấp người Quebec (những người biết giỏi tiếng Anh nhưng nhất quyết đòi giao thiệp bằng tiếng Pháp). Nên nhớ là họ chỉ áp dụng chiêu này với người Canada, chứ đối với người Mỹ và ai khác thì họ hênh hoang khoe “Đa số người Quebec giỏi tiếng Anh” để câu các nhà đầu tư và du khách.
Tuy nhiên, tình hình ngôn ngữ trong tỉnh Quebec thì khác. Đã có thời cấm mọi bảng hiệu commercial bên ngoài, nơi công cộng, viết bằng một thứ tiếng khác – không phải là tiếng Pháp. Nay thì chỉ cần viết tiếng Pháp to ít nhất gấp 2 lần các thứ tiếng khác là được, bên trong tiệm thì phải bình đẳng giữa tiếng Pháp và ngôn ngữ khác nhưng đâu có mấy ai muốn tạo sự chú ý cho đám cảnh sát ngôn ngữ hay đám người Quebec quá khích, bởi vậy, hiếm thấy tiếng Anh ở Quebec. Nhân viên làm trong nghành phục vụ: nhà hàng, tiệm bán quần áo… bắt buộc phải biết tiếng Pháp để giao thiệp với khách hang. Nhân sự trong ban điều hành công ty hay trong văn phòng cũng phải tuân theo bảng qui định của chính phủ về tỉ lệ người biết tiếng Pháp so với tổng số người làm việc trong các văn phòng thuộc những công ty Mỹ, Canada hay quốc tế. Đã có thời dân gốc Anh và gốc di trú rất ngán sợ mấy ông cảnh sát ngôn ngữ viết giấy phạt hay đòi đóng cửa tiệm/công ty. Mà nói về việc phạt thì nhiều cảnh sát Quebec (bị mang tiếng) thích tìm phạt những xe mang bản số tỉnh khác – bản số Mỹ thì OK.
Kể ra, về mặt gành giựt công ăn việc làm, muốn đồng hoá các giống dân khác và muốn kiểm soát nền kinh tế của mình, thì người Quebec hơi chậm so với người Khmer. Ừ, người Khmer làm hơi vội và tàn nhẫn hơi nhiều đối với Việt kiều bên nớ. Người Quebec có thực lực nhưng họ làm chậm, họ đi từng bước một cách chắc chắn, họ cân nhắc cẩn thận giữa cái lợi và cái hại – họ nhìn xa. Họ còn sợ động đến cái đám tư bản Mỹ, tư bản quốc tế nữa chứ. Và, đúng vậy, mỗi lần Quebec có chính sách khó dễ mới hay có cuộc trưng cầu dân ý về việc tách ra khỏi Canada, là mỗi lần người thích tiếng Anh, nhân tài, và nhiều công ty quốc tế lủ lượt kéo nhau chạy xuống Toronto, bye bye Q!
Ở Mỹ thì có người da đen, còn ở Canada có người Pháp Quebec, họ khai thác tối đa những vụ việc bị hiếp đáp trong lịch sử để đấu tranh, để đòi thêm quyền lợi và để vươn lên Bằng hay Hơn người: đấu tranh cho quyền thiểu số của họ tại Canada và đấu tranh cho quyền đa số của họ tại Quebec. Đa số người Quebec có hoài bão ráng đem lại quyền lợi cho Quebec càng nhiều, làm việc cho chính phủ Canada mà lòng cứ nghĩ đến Quebec, đến đấu tranh, đến cái ấm ức ngày xưa – người nào mà không biết cái phương châm của Quebec: “Je me souviens!” (Tôi nhớ!) Thấy chưa, họ nhắc nhở với nhau ráng “nhớ”. Vậy, Canada phải ráng làm cho họ xí xoá, ráng làm cho họ quên chứ có cách gì hay hơn – bạn mách tôi nghe xem.
Ngày nay, Quebec không chỉ được xem là một xã hội đặt thù mà còn được Thủ tướng Canada công nhận Quebec là một quốc gia. Trong quốc hội Canada còn có sự hiện diện (gần 20 năm rồi) của một đảng tên Bloc Quebecois. Mục đích của đảng này là gây chia rẽ Canada nhằm thủ lợi cho Quebec hay có mặt để mà đòi hỏi thêm quyền lợi, thêm tiền bạc cho Quebec.
Nhờ yếu tố yêu đồng bào, yêu nước, yêu văn hoá Quebec; tinh thần chủ nhà; tinh thần đấu tranh đòi công bằng; được lồng một cách khéo léo, tinh tế, có bài bản vào chương trình giáo dục, báo chí. Nhờ Quebec luôn luôn có những lãnh đạo biết làm gương tốt và bản chất con người Quebec được giáo dục, được đào tạo có ý thức cao, ngày nay, người Pháp ở Quebec là một dân tộc rất đáng nễ. Từ khi Celine Dionne và ông chủ của Cirque Du Soleil (hiện đang thao túng toàn nghệ sĩ xiết số một trên thế giới) đột nhập được vào xã hội thì ảnh hưởng Quebec đối với kỹ nghệ giải trí Mỹ càng tăng và nhân tài Quebec xuất hiện mỗi ngày một đông ở Las Vegas, ở Mỹ.
Vâng, Quebec rất mạnh khi đối phó với những vấn đề quá lố liên quan đến những văn hoá khác, tín ngưỡng khác. Vâng, Quebec là nơi đầu tiên ra luật: người phụ nữ muốn được phục vụ tại những cơ sở công quyền thì phải mở khăn che mặt ra, kể cả khi đến trường. Không được che mặt, che đầu, mang dao (kirpan) khi thi đấu thể thao. Không được mang dao kirpan vào trường học. Ngoài ra, mọi sản phẩm trưng bày hay buôn bán tại Quebec phải có đầy đủ tin tức về nó được ghi bằng tiếng Pháp.
Dù có thể nói được tiếng Anh giỏi nhưng câu nói đầu tiên mà Người Pháp gốc Quebec mở miệng với bất cứ người nào chưa quen biết luôn là một câu tiếng Pháp – họ mặc nhiên xem như bạn phải biết tiếng Pháp và họ tạo cho bạn cảm giác mắc cở nếu không biết. Ngay tại thủ đô Ottawa (và những vùng biên giới với Quebec), nơi người Quebec chỉ chiếm chừng 1/4, càng ngày càng có nhiều người mặc nhiên xổ “bonjour” và một tràng Pháp ngữ với người lạ khi cần giao tiếp.
Ý tôi muốn nói là họ dạn dĩ, họ tận dụng cái thế thượng phong (biết tiếng Pháp) của họ để áp đảo tinh thần và tạo cớ cho việc “Pháp” hoá xã hội từ từ – đúng vậy, nhiều business ở Ottawa và những thành phố có đông dân gốc Quebec đã bắt đầu thuê nhân viên biết tiếng Pháp và sa thải từ từ những người không biết. Cách đây 30 năm trước làm gì có những chuyện như thế này xảy ra, ngay cả trên đất của Quebec! Vậy, tôi mới bảo người Quebec mới thật sự là người chủ của đất nước này và người Canada nễ sợ và luôn chìu lòng họ cũng giống như người Mỹ Trắng đối với người Mỹ Đen vậy.
*
Sau đây là nói về người Việt tại Canada. Cộng đồng người Việt ở Montreal là cộng đồng đáng nêu danh hơn cả. dù họ cũng không thoát khỏi ảnh hưởng Tàu và phố Tàu. Người Việt ở Montreal có tiếng ham học, cách nay 15 năm các trường đại học ở Quebec bắt đầu gạn lọc, hạn chế bớt số lượng sinh viên Việt xin học làm: bác sĩ, dược sĩ và nha sĩ, bởi vì số BS, NS, DS Việt mở văn phòng, pharmacie đã nhiều đủ so với người Quebec và các chủng tộc khác, dựa theo tỉ lệ dân số. Theo ông nhạc sĩ Trường Kỳ (năm 2005) thì trong số khoảng 250 nhà hàng Nhật tại vùng Montreal (MTL) thì người Việt làm chủ hơn 240 cái. Tôi nghĩ ông TK hơi quá phóng đại, nhưng ai cũng biết là người Việt ở MTL chuyên trị Sushi (người Tàu, Hàn, không sống ở Quebec nhiều, đa số đến sau năm 2000 – nếu không, chưa chắc cơ hội đã thuộc về ta). Người Việt ở MTL còn có cách ăn mặt, cư xữ, phong cách rất Tây (positively) và nếp sống rất lành mạnh, đa số biết cả hai sinh ngữ, ít bị mất gốc so với mọi nơi khác trên thế giới. Tại sao ít bị…? Tại vì sự thành công tạo cho họ sự tự hào, hãnh diện về gia đình, cộng đồng, ngôn ngữ và nguồn cội. Cũng nên nhắc thêm là, trước 4/1975 đã có 2-4 trăm sinh viên VIệt Nam đang du học tại Canada (Quebec); vào năm 1975 và 1976 đã có 5600 người Việt xin đến Canada từ Mỹ và châu Âu, châu Á – họ thuộc thành phần khá của Miền Nam: có học cao, hấp thụ văn hóa Pháp, giỏi tiếng Pháp, biết sơ sơ hay không biết tiếng Anh. Hơn 95% số người thuộc đợt di cư đầu tiên này đã chọn MTL làm quê hương thứ hai.
Đợt di dân thứ nhì xảy ra vào năm 1979 và gần suốt thập niên 80, trong số này khoảng một nữa là người Việt gốc Hoa. Từ trại tị nạn người Hoa chỉ muốn đi Toronto, nơi đã có đông người Tàu, trong khi đó, người đại diện cho Ontario trong phái đoàn khẩu vấn Canada thì cũng thích nhận người gốc Hoa hơn. Thời đó MTL (Quebec) nổi tiếng hơn Toronto (Ontario) rất nhiều đối với nước ta, nơi có ảnh hưởng văn hoá Pháp – ai học tiếng Pháp đều biết cuốn “Cour de Langue” nói về gia đình ông Vincent ở tận MTL, Canada. Bởi vậy người Việt thích chọn MTL và người đại diện cho Quebec cũng có vẻ thích người Việt gốc Việt hơn – chắc tại vì họ đã có kinh nghiệm tốt với đợt người Việt đầu tiên.
Đầu thập niên 80, ở Montreal đã đông người Việt, hội chợ Tết lúc nào cũng 8-10 ngàn người tham dự, nhưng lúc đó ở Toronto ít gặp người Việt lắm, toàn Tàu Việt không à – hội chợ Tết Toronto vào các năm 85-86 chỉ có vài ngàn người dự. Bây giờ, lai rai vẫn có người Việt dọn xuống Ontario từ Quebec – chắc chắn Ontario đã có đông Việt kiều hơn từ lâu. Có khoảng 160 ngàn người Việt sống tại Canada: khoảng 30-40 ngàn người ở MTL và Toronto khoảng 60-70 ngàn, kể luôn người gốc Hoa.
Báo chí trong nước và người Việt trên thế giới thích kể luôn người Việt gốc Hoa, dù là sau nhiều chục năm sống trong môi trường mới không liên quan gì đến Việt, đa số đã trở thành người Tàu chân chính (không những chỉ ở Canada mà ở Mỹ và những nước khác cũng vậy). Tôi thấy người gốc Hoa thế hệ sau này ở Việt Nam được lắm, chứ không giống thế hệ xưa. Ngày xưa, trước 4/75 người Hoa chỉ biết đến cộng đồng Tàu, họ có phố riêng, bệnh viện riêng, bạn bè riêng, sinh hoạt riêng, trường riêng – lên đại học thì đi học ở Đài Loan. Bởi vậy, đa số có kiến thức yếu kém về tiếng Việt, văn hoá và bản sắc Việt. Hiện nay, ở nước ngoài có một số người Việt gốc Hoa dù rất thành đạt trong kinh doanh nhưng họ vẫn luôn cho rằng họ là người Việt – những người này có cuộc sống rất gần gũi với người Việt và hay quan tâm tới chuyện ở quê nhà.
Canada và Mỹ có truyền thống tổ chức đám tang thật lớn cho cảnh sát hay lính cứu lửa hy sinh khi thi hành nhiệm vụ – những nghề này lương cao, nhiều bổng lộc, nhưng ít có người Việt vì ít người đạt tiêu chuẩn. Cách nay 10 tháng đã có chiến sĩ Vũ Phạm bị gục ngã. Suốt gần tuần lễ, mọi phương tiện báo chí, TV, radio, liên tục nói về Vũ Phạm. Này nhé! Đám tang có nhiều ngàn đồng đội cảnh sát từ nhiều nơi tai đất Bắc Mỹ kéo về tham dự – dĩ nhiên họ mặc đồng phục và đi đứng theo đội hình với cờ quạt đủ màu sắc. Vũ Phạm sống ở thành phố nhỏ, lại đóng góp tài năng và sức lực nhiều cho cộng đồng cư dân địa phương, vì vậy, business tại thị trấn đó đã đóng cửa vào giờ tang lễ để mọi người dân có thể dự tang.
No comments:
Post a Comment